وقتی پست قبلی را –به عنوان اولین نوشته از زنجیرهٔ روایتدرمانی- منتشر کردم، یکی از خوانندگان پیام داد و پرسید: «روایتدرمانی برای چه اختلالاتی مناسب است؟ به طور خاص برای اضطراب اجتماعی چقدر موثر است؟» من برای نوشتن پست دوم دربارهٔ روایتدرمانی ایدههای دیگری داشتم. اما این پرسش مثل یک چراغ چشمکزن در ذهنم روشن شد و حالا میخواهم به آن بپردازم.
میخواهم به این پرسش دو پاسخ بدهم: یک پاسخ کوتاه که مقصود سوالکننده را بدون منتظر نگاه داشتنش برآورد و یک پاسخ بلندتر که همزمان دربارهٔ چیستی روایتدرمانی و روح حاکم بر آن نیز توضیح بدهد.
پاسخ کوتاه این است: روایتدرمانگران مراجعانشان را صرف نظر از اینکه روانشناسان دیگر یا خود ایشان قبلا چه نامی به مشکلشان داده باشند میپذیرند. آنها با افراد افسرده و مضطرب و کسانی که رویدادهای دشوار و ضربههای شدید را پشت سر گذاشتهاند کار میکنند. با کسانی کار میکنند که برچسب «اختلال شخصیت» به آنها زده شده. حتی با افراد «اسکیزوفرنیک» کار میکنند که بر اساس باور عمومی، در وهلهٔ اول دارودرمانی -و نه رواندرمانی- برایشان مفید است.
پژوهشهایی که میزان تاثیر روایتدرمانی را بررسی میکنند به طیف گستردهای از «اختلالات» و مشکلات پرداختهاند. و بله، اضطراب اجتماعی هم در میان آنها هست. دست کم از دو پژوهش خبر دارم که روایتدرمانی را برای بهبود اضطراب اجتماعی در گروههای کودک ونوجوان مفید یافتهاند. (و اگر کسی مایل باشد، میتوانم آدرس اینترنتی دسترسی به این مقالات را برایش بفرستم.) بنابراین روایتدرمانی برای کسی که میخواهد به چنین مشکلی بپردازد یک گزینهٔ قابل اعتناست.
اما طور دیگری هم میتوان به این سوال پرداخت. باور عمومی بین روانشناسان معاصر این است که هر درمانی برای گروههای خاصی از مراجعان مفیدتر است. روایتدرمانگران هم ادعایی جز این ندارند؛ به خصوص که فلسفهای که الهامبخش اصول و روشهایشان بوده (یعنی دیدگاه پستمدرن) بر گوناگونی و انفرادی بودن تجارب بشری تاکید میکند و نتیجه میگیرد که نمیتوان دنبال نسخهٔ واحدی برای همهٔ مشکلات مختلف و حتی مشکلات مشابه افراد مختلف پیچید.
همراه با سایر رواندرمانگران، روایتدرمانگران نیز میپذیرند که به گروههایی از مراجعان نمیتوانند یا کمتر میتوانند نزدیک شوند. پس چرا به صراحت اعلام نمیکنند که شیوههایشان برای درمان کدام «اختلالها» مناسبتر است؟ چرا چنانکه بالاتر گفتم مراجعانشان را صرف نظر از نام مشکل میپذیرند؟
پاسخ را باید در نوع نگاه روایتدرمانی به مفهوم اختلال جستجو کرد. روایتدرمانگران از پایه به این مفهوم انتقاد دارند. فلسفهای که آنها را هدایت میکند، از آنجا که بر منحصر به فرد بودن تجارب انسانی تاکید دارد، با دستهبندی آدمها در قالبهای پیشساختهای مثل اختلال مخالف است. به عقیدهٔ روایتدرمانگران، برای اینکه دو انسان را دارای یک اختلال بدانیم، لازم است از هزاران تفاوت معنادار میان آنها چشمپوشی کنیم. این کار وجود چندساحتی انسان را چنان تقلیل میدهد که شناختن او آنچنان که هست و خودش خودش را درک میکند، غیر ممکن میشود.
یک روایتدرمانگر، مثل هر درمانگر دیگری اعتراف میکند که نمیتواند به همهٔ افراد به یک اندازه کمک کند. شاید حتی بر حسب تجربه دانسته باشد که وجود بعضی ویژگیها و نگرشها در انسانها آنها را گزینههای بهتری برای کار روایتدرمانی میکند و برعکس، بعضی ویژگیها مانع ارتباط گرفتن با شیوههای روایتی است. اما از مفهوم اختلال و اسامی اختلالهای شناختهشده روانشناسی برای تبیین این تفاوتها استفاده نمیکند. زیرا به آنها باور ندارد. یک روایتدرمانگر ترجیح میدهد مشکلات مردم را به همان نامی بخواند که خودشان برای آن برگزیدهاند.
نپذیرفتن مفهوم اختلال و استفاده نکردن از برچسبهای تشخیصی چیزی بیش از یک بازی کلامی است و در کار روایتدرمانگران بازتاب واقعی و عینی دارد. بسیاری از رواندرمانگرانی که از شیوههای دیگر استفاده میکنند، در شروع درمان زمانی را صرف شناسایی و «تشخیص» و نامگذاری مشکل میکنند. سپس وقت بیشتری را به یافتن راه حل و آزمودن این راه حلها در عمل اختصاص میدهند. این راهحلها بسته به نظرگاههای مختلف روانشناسان بسیار متنوعاند. اما اغلب آنها توسط روانشناس تجویز و توسط مراجع اجرا میشوند. در مقابل روایتدرمانگرها زمان زیادی را صرف میکنند تا همراه با مراجع به کشف تجربهٔ زیستهٔ او از مشکل بروند؛ بدون اینکه بخواهند این تجربه را به تجربهٔ شخص دیگری مانند کنند یا نامی به آن بدهند که قبلا به مشکل دیگران داده شده.
روایتدرمانگران میخواهند بدانند مشکل از کجا آمده، چه چیزی آن را تبدیل به مشکل کرده و چه کسانی آن را مشکل میدانند. پاسخ همهٔ این سوالات نزد مراجع است. در روایتدرمانی دانش بومی هر فرد از جهان زیستهاش ارزشمندتر و معتبرتر از دانش تخصصی روانشناس و روانپزشک است. نه تنها مشکل را باید از منظر این دانش بومی فهمید، بلکه راه حل نیز از دل شناخت مراجع از تجربهٔ زیستهٔ خودش ظاهر میشود. روانشناس هیچ راه حلی تجویز نمیکند. بلکه در کشف راه حلی همکاری میکند که از پیش وجود دارد و مراجع صالحترین فرد برای شناختن و به کار گرفتن آن است.
بگذارید همهٔ اینها را با یک مثال تکرار کنم. فردی را تصور کنید که به روانشناس مراجعه میکند و از «اضطراب اجتماعی» شکایت میکند. در اتاق درمان او و روانشناس وقتشان را صرف این میکنند که بدانند اضطراب اجتماعی –آن طور که این فرد خاص تجربهاش کرده- چه طور موجودی است؟ چه رفتاری دارد؟ چه تاثیری بر زندگی مراجع میگذارد؟ از کجا آمده؟ کدام تجارب فرد به آن مربوطند؟ کدام تجارب حرف دیگری برای گفتن دربارهٔ آن دارند؟ چه کسی این نام را به آن داده؟ آیا این بهترین نامی است که میتوان به آن داد؟
همین طور که این موضوعات روشن میشوند، هر مراجع فرضی ممکن است به تصمیم متفاوتی دربارهٔ «اضطراب اجتماعی» برسد. شاید بخواهد نام دیگری به آن بدهد و با آن نه مثل یک مشکل، که مثل یک ویژگی شخصی کنار بیاید. شاید بخواهد محیطی را که از این ویژگی یک مشکل میسازد ترک کند. شاید بخواهد با «اضطراب اجتماعی» بجنگد و ابزارها و نیروهایش را برعلیه آن بسیج کند. شاید بفهمد که قبلا به طرق موثری با آن مقابله کرده و حالا بخواهد از خودش در گذشته سرمشق بگیرد. شاید بخواهد بعضی از فنون روانشناسی شناختی –یا شاخههای دیگر روانشناسی- را بر علیه آن به کار بگیرد. به تعداد آدمهایی که برای چنین مشکلی مراجعه میکنند تجربهٔ زیسته و خروجی بالقوه برای درمان وجود دارد.
روایتدرمانی محصول نگاهی است که به مرجعیت بیچون و چرای «دانش تخصصی» شک کرده و متوجه تجربهٔ زیستهٔ تک تک افراد به عنوان منبع ارزشمندی از معرفت شدهاست. در این چارچوب، بیشتر سوالات با ارجاع به همین تجربهٔ زیسته است که پاسخ داده میشوند. در نهایت تجربهٔ زیستهٔ درمانگر و مراجعان اوست که میگوید این روش برای درمان کدام مشکلات موثر و برای کدام مشکلات ناموثر است. استعارهٔ «اختلال» جایی در پاسخ این سوال ندارد.
پروژهٔ پایاننامهام دربارهٔ روایتدرمانی است. باید یک بار مفصل بنویسم که روایتدرمانی چیست، از آن چه آموختهام و به چه طرقی به خود من کمک کردهاست. نقدا همین قدر بپذیرید که روایتدرمانی سعی میکند با غنی کردن -ولی نه ااما تغییر دادن- روایتهای افراد از زندگی و خودشان و گذشته، به آنها کمک کند که هویتشان را بازتعریف کنند. فرض بر این است که بعد از این بازتعریف افراد گزینههای بیشتری برای زندگی در حال و آینده خواهند داشت.
اول قرار بود یک دوره روایتدرمانی برای گروهی با مشکلات خاص برگزار کنم. به دلایلی نشد. رسیدم به گروه دردسترسترِ دانشجویان دانشگاه. کار را با یک دورهٔ آزمایشی شروع کردم که حالا نیمی از جلساتش سپری شده. با وجود همهٔ افت و خیزها، با وجود اینکه همه چیز طبق نقشهٔ ذهنی من پیش نرفت، این تجربه برایم رشددهنده و نویددهنده بود.
برنامهٔ جلسات درمان را خودم، زیر نظر استاد راهنما و بر اساس منابعی که دربارهٔ روایتدرمانی وجود دارند نوشتم. با احتیاط در گوشه و کنار برنامه چند تکنیک و تمرین گنجاندم که ااما از خود روایتدرمانی نیستند اما میتوانند با آن سازگار شوند و برای اهداف آن به کار گرفته شوند. اینها همگی ابزارهایی هستند که در دورههای مختلف زندگی برای کمک به خودم به کار گرفتهام. به اشتراک گذاشتنشان با دیگران و دیدن اینکه چگونه بر آنها تاثیر میگذارد هیجانانگیزترین بخش تجربهٔ روایتدرمانی است. نوید محقق شده غایت خواستهٔ من از رواندرمانی را میدهد.
بعد از اینکه توانستم جاهطلبیهای اجتماعپسندم را کنار بزنم، دیدم غایت خواستهٔ من از رواندرمانی این است که آنچه برای خودم مفید بوده را با کسانی شبیه خودم به اشتراک بگذارم. «روانکاوی» رازآلود و احترامبرانگیز است؟ کار کردن با بیماران اسکیزوفرنیک شباهت بیشتری به تصویر سینمایی رواندرمانی دارد؟ دارد باشد! اینها نیستند که مرا عمیقا راضی میکنند. اینها را نمیتوانم عرضه کنم.
اما چه چیزی برای خودم مفید بوده که حالا میخواهم به اشتراکش بگذارم؟ اشکال مختلف نوشتن. در طول این سالها نوشتن را بیشتر خطاب بیش از هر کس خطاب به خودم به کار گرفتهام. آن را در غالبهای مختلف ریختهام تا در موقعیتهای مختلف تسکینم بدهد، هدایتم کند، مرا پیش براند یا اگر لازم شد دنبال خودش بکشد. ایمان من به نوشتن است و سرانجام در ان نقطهٔ خاص از زندگی، پذیرفتهام که فقط میتوانم داعی ایمانم باشم.
آنچه در گروهدرمانی دانشگاه آموزش میدهم روایتدرمانی است در تلفیق با تکنیکهای نوشتنی. راهی است که خودم قبلا در نقش مسافر طی کردهام. حالا کمی بلدراهم. اما خیلی بیشتر نوآموزم. نوآموزی که با هر گروه تازهای از مسافران جاده را بیشتر و بیشتر میشناسد. به آدمها نشان میدهم که من و دیگران برای کمک به خودمان چه کردهایم. آنها هم نشانم میدهند که برای کمک خودشان چه کردهاند. این بزرگترین چیزی است که کار در زمین روایتدرمانی به من دادهاست: پی بردن به راز زندهماندن آدمها در بیابانهای بیرحم و خصمانهٔ زندگیشان.
اولین بار که احساس کردم خوابهایم با من حرف میزنند کی بود؟ در بیست و چهار سالگی، وقتی خواب آن انگشتر چهارگوش را دیدم که قرار بود «به وقتش» مال من شود؟ در آستانهٔ بیست سالگی، وقتی خودم را دیدم که از روبهرو آمد و هُلم داد و گذشت؟ قبلتر، وقتی بارها و بارها خواب ریختن و از نو روییدن دندانهایم را میدیدم؟ قبلتر که شبهای بسیاری در جواهرفروشیها و عتیقهفروشیها سرگردان چیزی بودم که هرگز پیدایش نمیکردم؟ از همان کودکی تا توانستهام خوابها را در ذهنم نگهداشتهام؛ حتی پیش از آنکه ایدهٔ نوشتنشان را کشف کنم؛ حتی پیش از آنکه احساس کنم خوابها حرفی برای گفتن دارند. آیا این نوعی پیشآگاهی، نوعی دانش زیرآستانهای و تصدیقنشده بود درباره اینکه روزی به خوابهایم نیاز خواهم داشت؟ درباره اینکه روزی فصلهایم زندگیام را از دریچهٔ خوابهایی که در هر فصل دیدهام خواهم نگریست؟
اما نه، نباید تمامش را به پای خودم بنویسم. هرچه باشد من از خانه و خانوادهای میآیم که خوابها را جدی میگرفتند. ما خیلی وقتها خوابهایمان را برای پدربزرگم -که ملای ما و مردم بود- و پس از مرگ او برای داییام که قرار بود جایش را بگیرد تعریف میکردیم. مخصوصا خواب مرده را دیدن مهم بود. مردهها در آن خوابها با ما حرف میزدند. پدربزرگ و دایی منظورشان را میفهمیدند. آیا مشوشاند؟ ترسیدهاند؟ در عذابند؟ یا راضی و خوشنودند؟ چه کار باید برایشان کرد؟ برای کدام خوابها باید صدقه داد؟ کدامها را باید رها کرد تا فراموش شوند؟ مانند چشم و ابروی سیاهم، مثل صدای بلند و پرطنینم وقتی به هیجان میآیم، شاید گوش دادن به خوابها را هم از قوم و قبیلهام به ارث بردهباشم.
اولین بار که احساس کردم خوابهایم با من حرف میزنند کی بود؟ اولین بار که خواستم گوش بدهم و حرفشان را بفهمم چه طور؟ اولین بار که خوابهایم را نوشتم تا از دست نروند؟ اولین بار که تفسیرشان کردم؟ اولین بار که فکر کردم چارچوب و نمادشناسی لازم برای تفسیرشان را در اختیار دارم؟ من خوابهایم را نه با نمادشناسی اخروی پدربزرگم که با نمادشناسی التقاطی خودم میفهمم- که بخشهایی از آن را از برونو بتلهایم و یونگ و روانشناسان یونگی وام گرفتهام و بخشهایی را خودم بر اساس فرهنگی که در آن زیستهام سرهم کردهام. ظرف همان ظرف است اما محتوا عوض شده. حالا دیگر خوابهایم صدای اشباح درون ذهنم هستند، نه مردگان واقعی. کمکم میکنند در تاریکیهای روانم پیش بروم. این شیوه فهم خود -مثل بقیه روشهای تحلیلی و غیرعینی روانشناسی- چیزی نیست که جرئت کنم به دیگران، به خصوص آنهایی که برای مشاوره به من اعتماد کردهاند توصیه کنم. اما درباره خودم سخاوتمندانه و بیباکانه به کارش میگیرم. و آنچه تا به حال از آن به دست آوردهام ادامه دادنش را تجویز میکند.
خوابهایم با من حرف میزنند. تازگی زبان همدیگر را بهتر از هر وقت دیگری میفهمیم. تازگی تهدید کردهاند اگر آرزوهایم را بکشم تا آخر عمر دست از تعقیب و مجازاتم برنمیدارند. پیشگویی کردهاند اگرچه دیر، اما سرانجام شکوفا خواهم شد. حتی وعده دادهاند زبان خودشان را بیشتر و بهتر از قبل به من بیاموزند. شبها منتظر خوابهایم هستم. روز را با نوشتن هرچه از آنها به یاد دارم شروع میکنم. در ساعات بیداری بارها مرورشان میکنم. درباره معنای هر تصویر و هر کلمه میپرسم؛ مخصوصا درباره تصاویری میپرسم که در خوابهای مختلف تکرار شدهاند. دو تا اتاق کار یعنی چه؟ بچههای دوقلو چه معنایی دارند و چرا دوبار ظاهر شدند؟ «ناجی غریق» چه معنایی دارد؟ گروه زنهایی که باید همراهشان سرود میخواندم که بودند و چرا از آنها میترسیدم؟ خانهای که دارد فرومیریزد کجاست؟ سوالها را میپرسم و جوابها زود یا دیر آشکار میشوند. خیلی از خوابها را با ارجاع به آنچه قبلا از خوابهای دیگر فهمیدهام میفهمم.
اسمش خرافه است؟ اسمش ذهنیتگرایی افراطی است؟ به شکل ترسناکی خیالزدگی و مسخشدگی را تداعی میکند؟ با تربیت دانشگاهی من به عنوان روانشناس عینیتگرای متکی به شواهد جور در نمیآید؟ راستش را بگویم، باکم نیست. یادگرفتهام علم تجربی را همچون عینکی بدانم که میتوان به چشم زد و از چشم برداشت. بیعینک نگاه کردن را ترک نکردهام. در گوشهای از ذهنِ منِ روانشناس دانشگاهی، زنی زندگی میکند که با ساحرهها و کاهنهها و خوابگزاران جهان باستان خویشاوند است. زنی که شهود و معرفت غیرعلمی و فهم نمادین را برای خودش مفید میداند.
راستی، خوابهایتان با شما حرف نمیزنند؟
* بر سیاق «مراسم قطع دست در اسپوکن»
"سرش را در آغوش گرفتم. موهایش بوی خوب و ساده و پاکیزهای داشت؛ یک جور پاکیزگی خالص، اما قدیمی و روستایی. مثل بوی برگهای ضخیمی که کنار رودخانه میرویند و اگر فشارشان بدهی کف میکنند. مثل بوی صابونهای دستساز؛ پر کف اما بیرایحه. موهایش بوی تمام زمانها و مکانهایی را داشت که مردم خودشان را با این چیزهای ساده پاکیزه میکردند."
* «پاراگراف»های بعد از این، پارههای انتخابشدهٰ نوشتههای خودم هستند.
درباره این سایت